De strip en de film V for Vendetta laten zien dat populaire cultuur heel goed in staat is om commentaar te leveren op politiek en maatschappij. V for vendetta zit vol met politieke, filosofische en popculturele referenties en speelt zich af in het Engeland van na 11 september, waar de Grote Leider de scepter zwaait.
In zijn striproman ‘V for Vendetta’ schetst Alan Moore een angstwekkend beeld van een maatschappij die ten onder gaat aan onderdrukking en corruptie. Het verhaal speelt zich af in 1997, na een nucleaire oorlog die Europa en Afrika van de kaart heeft geveegd. De dystopische setting wordt verder versterkt door geraffineerde verwijzingen naar filosofie, populaire cultuur en literatuur, bijvoorbeeld Thomas Mores roman ‘Utopia’ (1516) en meer specifiek naar George Orwells ‘Nineteen Eighty-Four’ (1949). Aan het begin van het boek klinkt de staatsradio met aankondigingen over de ‘productiviteit’ van bepaalde streken in het land gevolgd door het doorgeven van informatie, beter gezegd desinformatie en ‘newspeak’, over de arrestatie van ’terroristen’. Erger nog: later blijkt ook dat de staat is overgegaan op het censureren van de populaire cultuur. Maar de mysterieuze V is de machthebbers te slim af. In zijn ondergrondse huis, genaamd The Shadow Gallery, heeft hij allerlei parafernalia over populaire cultuur verzameld, bijvoorbeeld affiches van James Cagney-films en een levensgrote poster van de seksbom Jane Russell uit Howard Hughes’ erotische western The outlaw.
Striptekenaar Alan Moore, een Engelsman die al zijn leven lang in Northampton woont, baarde in de jaren tachtig en negentig opzien met comics waarin hoge en lage cultuur moeiteloos samenvloeien door verwijzingen naar literatuur en pulp. Dat deed hij eerst voor de Britse sciencefiction-striptijdschriften ‘2000 AD’ en ‘Doctor Who Monthly’ en daarna als schrijver van ‘Swamp thing’ voor de Amerikaanse uitgeverij DC Comics. In die tijd kwam zijn grote doorbraak: ‘Watchmen’, ook voor DC, waarin hij de traditionele notie van superhelden op haar kop zette door hen uit te beelden als gewone, feilbare mensen. Maar geen van deze werken was zo door en door ondermijnend, zo geweekt in woede, als zijn comic ‘V for Vendetta’. DC bracht deze titel eind jaren tachtig uit als een graphic novel, maar Moore schreef de verhalen al begin jaren tachtig, wat ook uit zijn inleiding blijkt. Hierin wordt tevens duidelijk wat zijn motivatie precies was. Wie dit leest, huivert. Moore schrijft: ‘Het is nu 1988. Margaret Thatcher is aan haar derde termijn begonnen. Zij spreekt zelfverzekerd over het voortzetten van de conservatieve regering tot diep in de volgende eeuw. Mijn jongste dochter is zeven jaar oud en de kranten staan bol van het idee van concentratiekampen voor mensen met aids. De nieuwe oproerpolitie draagt valhelmen met zwarte vizieren, net als hun paarden, en op de daken van politiebusjes zijn surveillancecamera’s gemonteerd. De regering wil hom*oseksualiteit uitbannen (…) ik denk er sterk over na om samen met mijn familie het land uit te vluchten.’
Eindeloos web
Het Engeland van de Iron Lady is in de film V for Vendetta het Engeland van de tijd na 11 september, waar de Grote Leider de scepter zwaait. De shock is dus groot als het gezicht van deze Grote Leider op het gigantische televisiescherm verschijnt en het niemand minder is dan Winston Smith, falsificatieambtenaar, opstandeling en minnaar in George Orwells ‘Nineteen Eighty-Four’. Hoe kan dat? Winston zien we nu in een geheel ander verhaal en in een andere tijd: het totalitaire Groot-Brittannië van het nieuwe millennium, een gedroomde wereld die ook nog een kopie is van onze eigen werkelijkheid, waarin president George W. Bush steeds meer in het nauw wordt gedreven door de Irak-oorlog, zodat de vergelijkingen met Richard Nixon zich opstapelen, die in 1970 het Witte Huis verliet en met zijn beide handen het V-teken gaf, V voor de overwinning.
In zowel de film als de graphic novel V for Vendetta staat de ‘V’ dus niet voor ‘victory’, zoals tijdens de Tweede Wereldoorlog. De referentie aan de tijd van de nobele strijd tegen het fascisme raakt eerder de subversieve kern van V for Vendetta. De makers van het verhaal zeggen in feite dat het momenteel net zo belangrijk is te velde te trekken tegen de huidige politieke leiders als het in de jaren veertig was te vechten tegen het gevaar van het nationaal-socialisme. Dat niet alleen, het strijden tegen politieke repressie en corruptie dient de vorm van terrorisme aan te nemen, met als ultieme doel: anarchie.
Deze boodschap is niet mals. En zij komt ook nog in een tijd waarin men spreekt van een ‘nieuw politiek elan’ in Hollywood, dankzij films als Munich van Steven Spielberg, Syriana van Stephan Gaghan en Good night, and good luck. van George Clooney. Maar deze films vallen qua politieke potentie in het niet vergeleken met V for Vendetta. De graphic novel én de film laten zien dat populaire cultuur heel goed in staat is om accuraat politieke en maatschappelijke realiteiten te weerspiegelen. Populaire cultuur is als een eindeloos web waarin alles door elkaar heen loopt, vooral feit en fictie. Dat is op zichzelf een vorm van anarchie, en dat is veel krachtiger dan een ‘realistische’ film als Syriana, waarin men meer of min gebonden is aan de ‘echte’ wereld. In V for Vendetta daarentegen is alles mogelijk, ook dus een terrorist als held. Zo raakt de film een zenuw in het cultureel bewustzijn. Je zit te kijken naar een spannend, fantasierijk verhaal over een gemaskerde man en een prachtige vrouw terwijl in je achterhoofd de echte wereld maalt. Je ziet de manipulatieve Grote Leider, en je kan niet anders dan denken aan premier Blair, die Engeland ooit redde uit de greep van de Conservatieve Partij, maar die voor velen steeds meer op een wolf in schaapskleren lijkt. Hij is eigenlijk net Winston Smith, die in Orwells roman uiteindelijk leert hoe te houden van Big Brother. In de film V for Vendetta is het daarom een meesterzet de acteur John Hurt, die in Michael Radfords film 1984 de rol van Winston vertolkt, nu te casten in de rol van Adam Sutler, oftewel de Grote Leider. De onderdrukte transformeert zich in de onderdrukker.
Masker
En V? De briljante acteur Hugo Weaving, bekend als de elf Elrond in Lord of the rings en Agent Smith in The matrix-films, speelt de rol van V, terrorist, vrijheidsstrijder en liefhebber van populaire cultuur. Weavings stem is perfect voor een personage dat achter een masker leeft: zacht maar toch dreigend. Zijn vertolking blijft je zo bij, dat je zijn stem hoort wanneer je achteraf nog eens naar de strip kijkt. Weavings tegenspeler is Natalie Portman in de rol van Evey, de jonge vrouw die in de ban van V raakt en door hem tot politieke bewustwording komt. Een van de mooiste dingen aan de film V for Vendetta is de erotische spanning die ontstaat tussen Evey en V. (Het is bijna alsof de namen Evey en V fonetisch aan elkaar gekoppeld zijn; alsof ‘Evey’ een vrouwelijke versie van ‘V’ is.) Deze spanning komt prachtig tot uiting wanneer de twee ’s avonds laat samen kijken naar de klassieke Robert Donat-versie van The count of Monte Cristo (1934). Beide verhalen, zowel die van V als van Edmond Dantes, heeft als rode draad: wraak.
Heeft wraak een seksuele component? Kan terreur romantisch zijn? De antwoorden in deze film luiden: ja. In de metro, vlak voordat V een bom in een treinstel plant die het parlementsgebouw moet vernietigen, kussen Evey en V elkaar. Althans, zij kust een masker. En is dat dan een kus? Wie of wat kust zij? Het is een prachtig moment dat de tragiek van de superheld, en van de revolutionaire antiheld, de terrorist, perfect weerspiegelt: hij is gedoemd een abnormaal leven te leiden, totdat alle onrecht uit de wereld is verdwenen.
Maar V is ook een moordenaar. En dat is het hoofdthema van V for Vendetta: dat de mens in staat is om uiting te geven aan het kwaad dat onherroepelijk in hem schuilt. In de graphic novel vertelt een wetenschapper, vlak voordat zij wordt vermoord door de held V, van een experiment waarin gewone mensen de mogelijkheid krijgen een man te martelen. Dat doen zij — naakt omdat de machthebbers hen daartoe bevelen geven. Sterker, deze gewone mensen gaan door met het martelen, zelfs als zij denken dat hun slachtoffer al dood is.
Romanticus
Deze thematische gelaagdheid kenmerkt ook de filmversie, geregisseerd door James McTeigue en geproduceerd door de gebroeders Wachowski. Net als The matrix-trilogie zit de film tot barstens toe vol met politieke, filosofische en popculturele referenties. Wat dit betreft hebben de McTeigue en de Wachowski’s het ogenschijnlijk onmogelijke voor elkaar gekregen: zij hebben recht gedaan aan hun bronmateriaal. V for Vendetta is geen ‘filmcomic’ als bijvoorbeeld Sin City van Frank Miller en Robert Rodriguez. Eerder zijn de sfeer en de politieke en ideologische inhoud van Moores comics en ook van de tekeningen van David Lloyd terug te vinden in de film. Londen is een donkere stad waarin het onderscheid tussen de romantische wereld van V in schril contrast staat met de grijze, uitgewassen werkelijkheid van de machthebbers. Deze bestaat uit mensen die iconische beroepen uitoefenen: de politicus oftewel de Grote Leider, de politieagent Finch (Stephen Rea), de dominee Lilliman, de televisiepresentator Prothero en de wetenschapper Delia Surridge. Deze mensen zouden een leidersrol in de samenleving moeten vervullen, maar in V for Vendetta zijn ze moreel verrot tot op het bot. Prothero en Surridge staan bovendien op de dodenlijst van V, aangezien allebei werkzaam waren bij de beruchte kamp Larkhill, waar de regering geheime experimenten op nietsvermoedende burgers liet uitvoeren om biologische massavernietigingswapens te ontwikkelen. In dit kamp, in een kamer met het Romeinse nummer vijf, werd V geboren.
V is uit op wraak, en daarvoor heeft hij in de stijl van de klassieke superheld een masker voor zichzelf gecreëerd, namelijk dat van de beroemde Engelse terrorist Guy Fawkes. In de zeventiende eeuw was Guy Fawkes het brein achter de Gunpowder Plot, een terroristisch complot om het parlementsgebouw in Londen op te blazen en zo het regime van James I op zijn knieën te dwingen. Dat lukte niet. Fawkes en zijn vrienden werden opgehangen. Aldus ontstond een beroemd gedichtje: ‘Remember, remember / The Fifth of November / The Gunpowder treason and plot / I know of no reason why the gunpowder treason / Should ever be forgot.’ In het boek en in de film neemt V dat ‘advies’ ter harte, en kondigt hij aan dat de revolutie op 5 november zal plaatsvinden.
V is een romanticus, net als de waanzinnige superhelden van Moores ‘Watchmen’. In dat verhaal is Rorschach een verknipte ‘held’ die wraak neemt op een moordenaar. Het mooie aan Rorschach is dat zijn ware identiteit volledig verdwijnt. Hij is niet meer Kovacs; hij is nu slechts Rorschach.
Dat gebeurt ook met V. Wie hij werkelijk is, komen wij nooit te weten. Hij is V, liefhebber van populaire cultuur, fan van Jane Russell. En terrorist.
Gawie Keyser
